Ο Μισέλ Φουκώ σίγουρα αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή πρόσωπα στον χώρο της δυτικής φιλοσοφίας και ιδιαιτέρως της φιλοσοφίας του 20ου αιώνα. Γεννήθηκε το 1926 στην Γαλλία από εύπορη οικογένεια και μετέπειτα στην ενηλικίωση του ξεκίνησε τις σπουδές του πάνω στη φιλοσοφία και την ψυχολογία.Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι τα έργα του έχουν έντονο το στοιχείο του φιλοσοφικού στοχασμού,αλλά και της ψυχολογικής έρευνας και σκέψης. Βασικά έργα του Μισέλ Φουκώ,τα οποία άσκησαν μεγάλη επιρροή είναι:
-Οι λέξεις και τα πράγματα(1966)
-Η αρχαιολογία της γνώσης(1969)
-Επιτήρηση και τιμωρία (1975)
-Η ιστορία της σεξουαλικότητας (3 τόμοι από το 1976-1984).
Δεν τίθεται καμία αμφισβήτηση ότι ο Φουκώ αποτελεί σήμερα ίσως έναν από τους πιο δημοφιλής στοχαστές και η σύνδεση του με το ρεύμα του μεταμοντερνισμού,ένα ρεύμα που έχει διεισδύσει για τα καλά στους κόλπους της κοινωνικής και πολιτικής ζωής,έχει παίξει σημαντικό ρόλο σε αυτή του την δημοφιλία.
Ποιες ήταν οι βασικές ιδέες του Γάλλου φιλόσοφου και τι νόημα έχει μια κριτική πάνω σε αυτές;
Η έννοια της αρχαιολογίας της γνώσης,η πεποίθηση της ιστορίας ως μετάβαση από "επιστήμες",οι έννοιες της μίκρο και μάκροεξουσίας,η βιολογική και η διακυβερνητηκότητα καθώς και η διαδικασία υποκειμενοποίησης είναι μερικές από τις βασικές διανοητικές εφευρέσεις του Μισέλ Φουκώ. Πιο συγκεκριμένα,ο Μισέλ Φουκώ όσον αφορά την έννοια της υποκειμενοποίησης,αρνείται οποιαδήποτε αντίληψη γύρω από την παραδοσιακή οντολογία και κάθε φυσιοκρατική πλάνη που προκύπτει από αυτή.Για τον Φουκώ δεν υπάρχει καμία σταθερή ουσία που να χαρακτηρίζει ένα υποκείμενο. Ακόμα περισσότερο η έννοια του υποκειμένου περικλείει στην Δυτική μεταφυσική την έννοια της ταυτότητας,για αυτό τον λόγο στο έργο του Φουκώ το "υποκείμενο" μετατρέπεται σε μια "μοναδικότητα" έξω από κατηγοριοποιήσεις και καθορισμούς.
Η φουκωική μυθική ιστορία
Ο ρόλος της ιστορίας έχει έναν βασικότατο ρόλο στο έργο του Γάλλου φιλόσοφου.Αλλωστε για τον ίδιο η ιστορική προοπτική επιτρέπει την σχετικοποίηση του παρόντος.Παρ' όλα αυτά η ιστορία στην σκέψη του Φουκώ δεν συμβαδίζει με την ιστορία ενός τυπικού ιστορικού.
Η ιστορία του Φουκώ παίρνει την μορφή μιας "γενεαλογίας" της ηθικής. Η ιστορία των ιδεών δεν ακολουθεί κάποιο από τα νομοτελειακά σχήματα που είναι ήδη γνωστά στην φιλοσοφία της ιστορίας.Δεν είναι ούτε γραμμική,ούτε εμπεριέχεται εντός μιας διαλεκτικής διαδικασίας(process).Η ιστορία για τον Φουκώ είναι μια πορεία διαδοχικών ρήξεων καθεστώτων γνώσης και μεταβιβάσεις από την μία επιστήμη στην άλλη.Ο όρος "επιστήμη"(épistémê) στον Φουκώ ξεφεύγει από την κλασική έννοια της συστηματικής γνώσης και γίνεται μια ασυνείδητη δόμηση της γνώσης,μια ευρύτερη "κοσμοθεώρηση".
Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν μια κριτική που μπορεί να γίνει στον Φουκώ,όσο και στους υπόλοιπους Γάλλους στοχαστές της γενιάς αυτής,είναι ο εννοιολογικός υπερπληθωρισμός που οδηγεί σε ένα όλο και περισσότερο βερμπαλιστικό σχήμα εξήγησης και έτσι μέσω αυτού παρατηρείται η μεγάλη προσπάθεια που έχουν να καταβάλουν οι σχολιαστές των έργων αυτών των φιλοσόφων για οδηγηθούν σε μία ερμηνεία αυτών.
Στην φουκωική ερμηνεία της ιστορίας παραμένει,όπως και να έχει,ένας έντονος προβληματισμός για τον τρόπο μετάβασης από μια επιστήμη σε μια άλλη.Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά της αντιμετώπιση της "τρέλας" ο Φουκώ θεωρεί το κλασικό έργο του Ντεκάρτ, "Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας" ως το αίτιο για την δημιουργία μιας διαχωριστικής γραμμής όπου η "τρέλα" μετατρέπεται με τέτοιον τρόπο ώστε να πάρει την μορφή που είχε στην "Κλασική Εποχή" (κατά τον Φουκώ,17ος και 18ος αιώνας).Τυπικό παράδειγμα αυτής της νέα αντίληψης για την "τρέλα" ήταν ο ριζοσπαστικός διαχωρισμός μεταξύ Λόγου και παραφροσύνης και η απομόνωση των "τρελών".Το πρόβλημα εδώ είναι το τι καθορίζει την εμφάνιση ενός τέτοιου συμβάντος. Γιατί ο Φουκώ, βασισμένος στην ερμηνεία του για τον Ντεκάρτ,θεωρεί ότι αυτό το κείμενο αποτέλεσε η αρχή για την νέα "επιστήμη". Ο Ντεκάρτ ήθελε μια τέτοια μετάβαση ή έγινε καταλάθος;
Εδώ τα πράγματα αποτελούν ένα μυστήριο στην φιλοσοφία του Φουκώ.
Όμως σε αυτό το ζήτημα ο Γάλλος στοχαστής πολλές φορές βασίζεται στην αυθεντία του μόνο και μόνο για να δικαιολογήσει τις θέσεις του.Το ζήτημα που αφορά την κατηγοριοποίηση και την συγκρότηση των εποχών και των εκάστοτε επιστημών,αντιμετωπίζεται με τον Φουκώ να θεωρεί ότι διαθέτει μια "εξαντλητική γνώση" όλων των των ιστορικών εποχών,που ο ίδιος ερμηνεύει,όπως αναφέρει ο Μαντοζιό.
Η μέθοδος της αρχαιολογίας έχει ως σκοπό την αμφισβήτηση όλων των σταθερών επιστημονικών βεβαιοτήτων καθώς και της έννοια της ακλόνητης
υπερ-ιστορικής αλήθειας. Ο Φουκώ προβαίνει σε έναν πλήρη σχετικισμό των πάντων και αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που διακρίνει το μεταμοντέρνο ρεύμα σκέψης.
Μια κατηγορία που διαβάζουμε επίσης στο βιβλίο-επίθεση του Ζαν-Μαρκ Μαντοζιό, "Μισέλ Φουκώ: Η μακροημέρευση μια απάτης",αφορά τις πηγές που χρησιμοποιεί ο Γάλλος για την συγκρότηση των έργων του.Στις πηγές που χρησιμοποιεί ο Φουκώ συναντάμε ξεχασμένα αρχεία και γενικότερα ντοκουμέντα που ήταν ανεκμετάλλευτα για αιώνες.Πιο συγκεκριμένα, στην "Ιστορία της τρέλας" στην αρχή του έργου παρουσιάζεται το πλοίο των τρελών που οδεύει προς την βόρεια Ευρώπη και χρονολογείται να συμβαίνει αυτό κάπου στην αναγέννηση.Μια εικόνα όμως που είναι καθαρά φανταστική από λογοτεχνικό έργο του Sebastien Brant.Το ίδιο μοτίβο χρήσης μυθολογικών στοιχείων παρατηρείται και στα έργα του "Λέξεις και πράγματα" και "Επιτήρηση και τιμωρία". Βασικός σκοπός του Φουκώ μέσα από την χρήση αυτού του σπάνιου και αξέχαστου αρχείου ως πηγές για τα έργα του ήταν η ισχύς της επικύρωσης των λεγόμενων και των γραπτών του. Ο αναγνώστης προσλάμβανε αυτόματα το κείμενο ως αληθές.
Όσον αφορά τις τακτικές που χρησιμοποιεί ο Μισέλ Φουκώ για την συγκρότηση της ιστορικής του φιλοσοφίας μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι ο αρχαιολογικός "μηχανισμός" συγκροτείται από δύο στοιχεία.
1)Την διήγηση παράξενων και απίστευτων ιστοριών και η επερώτηση πρωτότυπων ερωτημάτων πάνω σε αυτά ,που οι ιστορικοί είχαν αμελήσει να ασχοληθούν με αυτές και
2)Δέχεται τις άπλες παραδοσιακές συμβάσεις της κλασικής ιστοριογραφίας,με την τομή των εποχών και με την τοποθέτηση σε αυτές τις εποχές συγκεκριμένων "επιστημών" .
Όπως και να έχει το επιστημολογικό και ιστορικό σχήμα και οι τακτικές που χρησιμοποιεί ο Φουκώ τίθενται υπό αμφισβήτηση από πολλούς άλλους φιλοσόφους και ιστορικούς.
Σύμφωνα με τον Μαντοζιό,η Judith Revel,συνοψίζει την σκέψη και την πορεία του Φουκώ στο παρακάτω μοντέλο:
-Τέλη δεκαετίας 50',ένας προ-φουκωικός Φουκώ επηρεασμένος από την φαινομενολογία
-Δεκαετία 60',ο Φουκώ που συγγράφει την "Ιστορία της τρέλας",βασίζει τον στοχασμό του στις έννοιες της αρχαιολογίας και της επιστήμης.Παράλληλα, συνδέεται άμεσα με τον δομισμό και την αντι-ψυχιατρική κριτική
-Δεκαετία 70',ο πολιτικά ενεργός Φουκώ που συνδέεται με πολιτικά κινήματα κοινωνικών μειοψηφιών και έρχεται σε ρήξη με τον δομισμό. Επίσης εισαγάγει τις έννοιες της βιοπολιτικής και των βιοεξουσιών.
-Τέλος,ο Φουκώ της δεκαετίας του 80' της κριτικής οντολογίας της επικαιρότητας και της έμφασης στις διαδικασίες υποκειμενοποίησης
Αυτές φαίνεται να είναι οι βασικές φάσεις σκέψεις και δράσης ενός διανοούμενου που μέχρι και σήμερα προκαλεί πολλές συγκρούσεις στο όνομα του.
Ήταν ο Μισέλ Φουκώ νεοφιλελεύθερος;
Μια κατηγορία η οποία εκτοξεύεται τα τελευταία χρόνια στον βασικό εκπρόσωπο της "γαλλικής θεωρίας" είναι αυτή που τον κατατάσσει σε εκείνους τους στοχαστές που ηθελημένα ή άθελα του, διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό το σύγχρονο νεοφιλελεύθερο πολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον.
Γιατί όμως άραγε υπάρχουν αυτές οι κατηγορίες;Υπάρχουν όντως τέτοια στοιχεία στην σκέψη του Γάλλου στοχαστή;
Ο Ανδριάνος Εριγκέλ στο βιβλίο του Κόκκινοι ή νεοφιλελεύθεροι:Η αποδόμηση της μεταμοντέρνας αριστεράς, αρχίζει να αναπτύσσει αυτόν τον συλλογισμό ξεκινώντας από μια σύντομη περιγραφή της βασικής προβληματικής της φουκωικής θεωρίας. Βασικός πυλώνας της σκέψης του Φουκώ ήταν το ζήτημα της εξουσίας.Η οπτική του όμως δεν ταυτίζεται με την κλασική πολιτική φιλοσοφία,αλλά με την μεταμοντέρνα ματιά. Αντίπαλος στον στοχασμό του Μισέλ Φουκώ ήταν οτιδήποτε μπορούσε να εγκλωβίσει το υποκείμενο εντός ενός καθολικού προσδιορισμού.Τέτοιες δομέςγια τον γάλλο θεωρητικό ήταν το κράτος και ολόκληρη η κοινωνία.Τα όρια για τον Γάλλο φιλόσοφο ήταν απορριπτέα.Η ακόρεστη πολλαπλότητα των εμπειριών που μπορεί να ζήσει το άτομο άνευ αυτών των ορίων ,είναι το ζητούμενο.Τα όρια εμποδίζουν το 'υποκείμενο" από αυτή την πρόισβαση στις διάφορες εμπειρίες. Για τον Φουκώ εχθρός όμως πέρα από τα όρια και τις δομές που εγκλωβίζουν το "υποκείμενο", είναι το ίδιο υποκείμενο.
Το υποκείμενο αυτό που στην δυτική μεταφυσική συνυπάρχει με την έννοια της ταυτότητας.
Πώς όμως έρχεται η κατηγορία περί νεοφιλελευθερισμού στο πρόσωπο του Μισέλ Φουκώ;
Ας ξεκινήσουμε από το γεγονός ότι η προβληματική της πολιτικής οικονομίας σύμφωνα με το Γάλλο φιλόσοφο, αφορά μια άλλη εποχή,τον 19ο αιώνα,ενώ ο σημερινός προβληματισμός περιστρέφεται γύρω από τις δομές κυριαρχίας.Σκοπός δεν είναι μια οικονομική μεταστροφή της κοινωνίας,αλλά η απαλοιφή των πειθαρχικών μηχανισμών.Έτσι σύμφωνα με τον Φρανσουά Μπουσκέ το κράτος αναδύεται ως εχθρός που επιβάλλεται να ανατραπεί και εκεί φαίνεται να υπάρχει η συνύπαρξη των "αποστόλων" της ελεύθερης αγοράς,της αναρχίας της οικονομίας και του "αμερικανοποιημένου" Φουκώ. Βασική ταύτιση και στους δύο είναι η "ελευθερία επιλογής".Αυτό το νεοφιλελεύθερο σύνθημα έτσι πως το διαλαλούσαν οι νεοφιλελεύθεροι της σχολής του Σικάγου,ακούγονταν υπέροχο στα αυτά του Φουκώ.Το άτομο ως μια αυτοδιαχειριζόμενη επιχείρηση θα άγγιζε την τελειότητα της "ελευθερίας επιλογής",μόνο μέσω ενός συστήματος γενικής εμπορευματοποίησης του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Ο επίλογος και η épistémê
Ο Roger Scruton στο "βιτριολογικής" κριτικής βιβλίο του "Τρελοί, τσαρλατάνοι,ταραχοποιοί: Διανοούμενοι της νέας αριστεράς,αναφέρει για τον Μισέλ Φουκώ τα παρακάτω:
Το νήμα που ενώνει τα πρώιμα και πιο σημαντικά έργα του Φουκώ είναι η αναζήτηση των μυστικών δομών της εξουσίας. Πίσω από κάθε πρακτική,κάθε θεσμό και πίσω από την ίδια τη γλώσσα υπάρχει εξουσία και σκοπός του Φουκώ είναι να ξεσκεπάσει αυτή την εξουσία και με αυτόν τον τρόπο να απελευθερώσει τα θύματα της.Αρχικά περιέγραψε τη μέθοδο του ως "αρχαιολογία της γνώσης" και το αντικείμενο του ως αλήθεια -αλήθεια θεωρούμενη ως το προϊόν (παρά ο παραγωγός) του λόγου(ομιλία,discourse)- που αποκτά μορφή και περιεχόμενο από την γλώσσα στην οποία εκφέρεται.Αμέσως προκύπτει ένα πρόβλημα που αποδεικνύεται ότι είναι κάτι περισσότερο από πρόβλημα ορολογίας:τι εννοούμε με τη "γνώση" που μπορεί να ανατραπεί από κάποια νέα εμπειρία ή από μια "αλήθεια" που υπάρχει μόνο εντός της ομιλίας που την πλαισιώνει;Η φουκωική "αλήθεια" δεν υπάρχει στον κόσμο ανεξάρτητα από την επίγνωση που έχουμε για αυτόν,αλλά δημιουργείται και επαναδημιουργείται από τον "λόγο" μέσω του οποίου "γίνεται γνωστή".
Υπάρχει παράλληλα,μια έννοια η οποία είναι κεντρικής σημασίας στο έργο του Γάλλου φιλόσοφου. Αυτή είναι η έννοια της épistémê (δομή γνώσης). Σύμφωνα με τον συντηρητικό στοχαστή Ρότζερ Σκρούτον η κάθε δομή γνώσης για τον Φουκώ είναι θεραπαινίδα μιας ανερχόμενης εξουσίας και έχει ως σκοπό την δημιουργία μιας "αλήθειας" που εξυπηρετεί εκείνα τα συμφέροντα που ταυτίζονται με την ύπαρξη της εκάστοτε εξουσιαστικής δομής.Οι "αντικειμενικές" αλήθειες είναι απλά βολικές αλήθειες.Για τον Σκρούτον λοιπόν η έννοια της épistémê είναι μια επανάληψη της μαρξιστικής έννοιας της ιδεολογίας.Έτσι χαρακτηρίζεται κάθε μορφή σκέψης και στοχασμού,κάθε εννοιολογικό σύστημα αφηγήσεων με όρους τέτοιους έτσι ώστε να συντηρεί την δομή της υπάρχουσας εξουσίας από την οποία εξαρτάται η κοινωνική τάξη πραγμάτων.
Εδώ μπορούν να υπάρχουν αντιρρήσεις ,κατά πόσο η έννοια της "δομής σκέψης" του Φουκώ έχει μαρξιστική χροιά ή προέρχεται από την βαθιά νιτσεϊκή σκέψη περί προοπτικής της αλήθειας και ιστορικού μεταβαλλόμενου Είναι.
