Είναι από τα ερωτήματα που στην αρχή μας φαίνεται ότι έχει πολύ απλή απάντηση. Είσαι σαν την ερώτηση "τι είναι το νερό"; Νομίζουμε ότι ξέρουμε διότι έχουν μια καθημερινή επαφή μαζί του ,αλλά σε βαθύ επιστημονικό πλαίσιο λίγοι γνωρίζουν την κατά τ' άλλα "προφανέστατη" απάντηση.
Έτσι και στο ερώτημα περί φύσης της ιστορίας ίσως δεν αρκεί μια "κλισέ" κοινότυπη απλοϊκή απάντηση,αλλά ίσως μια απάντηση που θα έχει προέλθει από τον βαθύ και αναλυτικό φιλοσοφικό στοχασμό.
Η φιλοσοφία της ιστορίας αποτελεί ένα αντικείμενο που συμπυκνώνει μια μεγάλη μάζα από απόψεις και σκέψεις που διαμορφώνουν ένα διανοητικό περίπλοκο μωσαϊκό. Οι αντιθέσεις εντός του γνωσιακού της εύρους αποτυπώνουν την πολεμική που υπάρχει παράλληλα σε φιλοσοφικούς τομείς,όπως η ηθική και η μεταφυσική. Η γνώμη μου είναι ότι αυτό συμβαίνει επειδή η φιλοσοφία της ιστορίας,όπως και η ηθική και η μεταφυσική,περικλείουν στοιχεία που αποτυπώνονται στο πεδίο της πολιτικής διανοητικής διαδικασίας.
Η ιστορία και η μελέτης της καθώς και τα ερωτήματα που τίθενται πάνω στο πλαίσιο παρατηρήσεως της, αποτυπώνονται πάνω σε πολιτικές θεωρίες,όπως π.χ στον μαρξισμό που διαθέτει μια πολύ συγκεκριμένη ιστορική φιλοσοφική οπτική,όπου εκφράζεται μέσω του ιστορικού υλισμού και της διαλεκτικής διαδικασίας.
Όμως τι είναι η ιστορία και τι έχει να μας πει η συντονισμένη ανθρώπινη διανοητική διαδικασία για αυτό το φαινόμενο;
Ως ιστορία ορίζουμε τόσο τα γεγονότα δηλαδή αυτά που έχουν πραγματοποιηθεί στο παρελθόν όσο και τη γνώση που κατέχουμε για τα γεγονότα αυτά.Γραμματικά άλλωστε η λέξη παράγεται από το ρήμα
"είδω,οίδα" που σημαίνει γνωρίζω. Στην μελέτη της ιστορίας πραγματοποιείται ένας διαχωρισμός κάθετος και οριζόντιος. Αυτός ο διαχωρισμός λαμβάνει υπόψιν τη διαφορά μεταξύ φύσης και υπερανθρώπου στοιχείου.Η φύση δεν έχει ιστορικότητα με την έννοια που αποδίδεται στις ανθρώπινες πράξεις,παρόλα αυτά εντός της φύσης πραγματοποιούνται φαινόμενα που έχουν άμεση επιρροή και αιτιώδη σχέση με την ιστορία, όπως το κλίμα και η μορφολογία του εδάφους. Έτσι π.χ για τον μεγάλο ιστορικό μελετητή και διανοούμενο Arnold Toynbee η φύση είναι αιτία του ιστορικού γίγνεσθαι. Παράλληλα από τη σκοπιά της ανθρωπολογικής φιλοσοφίας ο άνθρωπος είναι ένα ιστορικό ον και έτσι πρέπει να λάβουμε υπόψη την ιστορικότητα του ως μέρος της φυσικής πραγματικότητας. Η φύση μπορεί να παρατηρηθεί και ιστορικά. Αντιθέτως,όμως πολλοί φιλόσοφοι παρατηρούν δυσκολίες στις παραπάνω ιδέες και στοχάζονται μία υπερβατολογική και μεταφυσική αρχή ως το γενεσιουργό αίτιο της παγκόσμιας ιστορίας.Π.χ ο Χέγκελ συνοψίζει αυτή την άποψη στο απόφθεγμα του "Ο άνθρωπος είναι λειτουργός του παγκοσμίου πνεύματος". Στον οριζόντιο άξονα λαμβάνει χώρα το ερώτημα για την αρχή της ιστορίας δηλαδή για η χρονική της έκταση. Η κύρια φιλοσοφική και ιστορική ιδέα που επικρατεί σήμερα θεωρεί ότι η ιστορία αρχίζει με την ύπαρξη γραπτών μαρτυριών.Αυτό θέτει την προβληματική κατά πόσο ένας πολιτισμός ο οποίος μπορεί να μην έχει καταγραφεί γραπτά μπορεί να μελετηθεί μέσω άλλων πηγών όπως τα έργα τέχνης, μπορεί να θεωρηθεί μέρος της ιστορίας.Μπορούμε δηλαδή να υποθέσουμε ότι οτιδήποτε έχει δημιουργηθεί από ανθρώπινο χέρι αποτελεί μέρος της ιστορίας και επομένως η αρχή της ιστορίας συμπίπτει με την αρχή της ανθρωπότητας. Παρ'όλα αυτά η πιο σημαντική τοποθέτηση πάνω στο θέμα είναι τοποθέτηση που θεωρεί ότι η ιστορία αρχίζει με την αυτοσυνειδησία του ιστορικού ανθρώπου που αρχίζει με την ιστοριογραφία του Ηροδότου και του Θουκυδίδη.Η ιστορία ξεκινάει με τη δημιουργία ιστορικής συνείδησης.
Η ιστορία αποτελεί ένα είδος έρευνας και μάλιστα επιστημονικής έρευνας,καθώς θεωρείται ότι η ιστορία είναι επιστήμη.Η μέθοδος της ιστορίας είναι καθαρά ερμηνευτική και έχει άμεση σύνδεση με την διαχείριση της από το υποκειμενικό "Εγώ" του μελετητή.Η φιλοσοφία αποτελεί ένα βασικό εργαλείο στα χέρια του στοχαστή για την μελέτη της ανθρώπινης οντολογίας.Μέσω της ιστορικής μελέτης μπορούμε να διακρίνουμε σταθερές και μεταβλητές στην πορεία του ανθρώπινου πνεύματος και πολιτισμού στην πορεία της ιστορίας και τις εξέλιξης των γεγονότων.
O Collingwood θεωρεί ότι ο φιλόσοφος της ιστορίας δεν έχει τις ίδιες αρμοδιότητες με τον ιστορικό και δεν μελετά τα γεγονότα του παρελθόντος με τον ίδιο τρόπο και υπό την ίδια διανοητική σκοπιά. Ο φιλόσοφος της ιστορίας δεν μένει μόνο σε μία απλή έρευνα των παρελθοντικών γεγονότων αυτούσιων,ο φιλόσοφος έρευνα την φύση των παρελθοντικών γεγονότων,προσπαθεί να εντοπίσει αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ τους καθώς επίσης δύναται να φιλοσοφήσει πάνω στο ερώτημα του πως γνωρίζουν τα γεγονότα οι ιστορικοί ερευνητές.
Η φιλοσοφία της ιστορίας,όπως ανέφερα και πιο πάνω,είναι ένα από τα αντικείμενα που δημιουργούν μεγάλο ενδιαφέρον στους στοχαζόμενους ανθρώπους και μεγάλες αντιθέσεις στην διανοητική προσπάθεια για κατανόηση της.
Βίκο,Μακιαβέλι,Χέγκελ,Μαρξ,Σπένγκλερ και γενικά μεγάλο πλήθος φιλοσόφων προσπάθησαν να βρουν στην ιστορία νόημα και ένα πεδίο που μπορεί να μας δώσει εξηγήσεις σε πολλά φιλοσοφικά ερωτήματα πολιτικής,ηθικής,μεταφυσικής ακόμα και γνωσιολογίας.
Η "φιλοσοφία της ιστορίας" ως όρος προέρχεται από το Βολταίρο που παρουσιάστηκε στην μελέτη του "La philosophie de l' historie".Όμως η τάση του ανθρώπου να φιλοσοφεί πάνω στην ιστορία προέρχεται από την εποχή του Ηροδότου. Κυρίαρχος θεωρητικός της φιλοσοφίας της ιστορίας είναι ο Τζιαμπατίστα Βίκο ,που θεωρεί ότι η ιστορία είναι η αυτοσυνειδησία του ανθρώπου ως ανθρώπινο ον. Πολύ σημαντική είναι η διαφωτιστική φιλοσοφία της ιστορίας με κυρίαρχους εκπρόσωπους τους Voltaire,Condoret και Turgot,που εναντιώνεται στην αυγουστίνεια χριστιανική φιλοσοφία της ιστορίας ,κατά την οποία η ιστορία είναι ενωμένη κάτω από τη θεϊκή εποπτεία.Αντιθέτως οι διαφωτιστές θεωρούν ότι η ιστορία κατευθύνεται από τον ορθό λόγο και είναι έργο του ανθρώπινου πνεύματος.
Ο Χέγκελ ως ο βασικός θεμελιωτής της διαλεκτικής,ανέλυσε την διαλεκτική πορεία της ιστορίας ως προς την Απόλυτη Αλήθεια και την αυτοσυνειδησία.Πρότεινε την ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας για την ανάπτυξη του παγκόσμιου πνεύματος.Ο Μαρξ όπως αναφέραμε και πιο πάνω αντέστρεψε την ιδεαλιστική διαλεκτική του Χέγκελ και ανέπτυξε την υλιστική μορφή της δίνοντας βάση στις σχέσεις παραγωγής και ιδιοκτησιακού καθεστώτος των μέσων παραγωγής.Ενώ,τέλος ο Όσβαλντ Σπένγκλερ ανέπτυξε την κυκλική θεώρηση της ιστορίας ,η οποία είχε τις αρχές της στην σκέψη του Μακιαβέλι και Βίκο!
Όπως είδαμε ήδη υπάρχει πολύ "βαβούρα" γύρω από τα ερωτήματα της φιλοσοφίας της ιστορίας και πολύ μεγάλο εύρος θεωρίας.
Όλη αυτή η δομή της ιστορίας με τα ιδιαίτερα γεγονότα της μέσα στα χιλιάδες χρόνια του πολιτισμού,έχει άραγε νόημα;Τι εννοούμε άραγε όταν μιλάμε για νόημα της ιστορίας;Υπάρχει νόημα στο ζήτημα περί νοήματος της ιστορίας;Πως μπορούμε να μελετήσουμε το φαινόμενο της ιστορίας,όταν εμείς οι μελετητές ως άνθρωποι βρισκόμαστε εντός του συστήματος παρατήρησης(παγκόσμια ιστορία) και όχι έξω από αυτό για να το παρατηρήσουμε σαν όλον;
Τι λένε για το νόημα της ιστορίας οι Έγελος και Μαρξ.Ποια η στάση του Toynbee και του Popper και πολλών άλλων φιλοσόφων και στοχαστών πάνω στο ερώτημα περί νοήματος της ιστορίας; Στο δεύτερο μέρος θα δούμε τις βασικές αντιλήψεις πάνω στο ερώτημα για το ιστορικό νόημα.