Στο 1ο μέρος κάναμε μια μικρή εισαγωγή στην φιλοσοφία της ιστορίας γύρω από κάποιες θεωρητικές έννοιες και σε κάποιους βασικούς στοχαστές γύρω από την φιλοσοφία της ιστορίας.Σε αυτό το 2o μέρος θα ασχοληθώ με το θέμα του νοήματος και της αντικειμενικότητας της ιστορίας καθώς και τις φιλοσοφικές απόψεις κάποιων σύγχρονων στοχαστών πάνω στην ιστορία.Σε επόμενα άρθρα θα τοποθετηθούμε πάνω στις ιδέες περί ιστορίας του Χέγκελ,του Κρότσε και το Κόλλινγουντ.
Τι γίνεται με το νόημα της ιστορίας;Υπάρχει φιλοσοφικό θεωρητικό πλαίσιο γύρω από το ερώτημα περί νοήματος;
Το συγκεκριμένο ερώτημα περί νοήματος της ιστορίας υπάγεται στα γενικότερα ερωτήματα περί ανθρωπότητας και αυτομάτως συμπεραίνουμε πόσο περίπλοκο γίνεται το ζήτημα.Πολλοί υποστηρίζουν ότι από αυτό προκύπτει άμεσα ότι δεν έχει νόημα η ενασχόληση για την εύρεση απάντησης στο ζήτημα.Παρ'όλα αυτά το ερώτημα δεν καθίσταται άχρηστο.Η ιστορία των ανθρωπίνων γεγονότων δεν είναι της ίδιας ουσίας με την ιστορία της γης και του σύμπαντος και έχει να κάνει με την ίδια την ύπαρξη μας.Τα ιστορικά γεγονότα αποτελούνται από ανθρώπινες πράξεις και αν δεν είχαν έναν συγκεκριμένο σκοπό ,ίσως η ιστορική κίνηση δεν έχει κανένα νόημα.Αν η ιστορία είναι μια κίνηση στο χρόνο,το νόημα της θα βρεθεί στο μέλλον.Ο σκοπός της κείται στο μέλλον.Η απόφανση περί του έσχατος νοήματος των ιστορικών γεγονότων είναι δυνατή,όταν γίνεται γνωστός ο σκοπός του στο μέλλον.Ο Χέγκελ θεωρεί ότι μέσω της φιλοσοφίας της ιστορίας μπορούμε να ελπίζουμε,να περιμένουμε, να πιστεύουμε και να κατανοούμε τα φιλοσοφικά ερωτήματα.Μια παρόμοια θέση αναπτύσσεται και από τον Μαρξ,οποίος τοποθετείται πλήρως υπέρ της ιστορίας θεωρώντας την μοναδική επιστήμη,διότι αυτή μόνο περιλαμβάνει όλα τα θέματα που αφορούν τον άνθρωπο. Μπορούμε άραγε να αναρωτηθούμε για το νόημα όταν σαν παρατηρητές στεκόμαστε εντός του συστήματος παρατήρησης μας,την συνολική ιστορία; Τίθεται σωστά το ερώτημα περί νοήματος της ιστορίας,όταν τίθεται αποκλειστικά μόνο από αυτόν που προσπαθεί να εξηγήσει μόνο θεωρητικά τον κόσμο;
Ο Arnold Toynbee(στον οποίο αναφερθήκαμε στο άρθρο μας για τον Όσβαλντ Σπένγκλερ ) πιστεύει ότι το ερώτημα περί ιστορικού νοήματος είναι αναγκαίο,διότι δεν είναι αυτονόητη η απάντηση περί βέβαιης ύπαρξης ιστορικού νοήματος!Αντιθέτως ο Toynbee είναι πεπεισμένος ότι η ιστορία δεν έχει κανένα νόημα.Αυτή η σκέψη του Toynbee βασίζεται στην άποψη για την ανθρώπινη αυτοκαταστροφή από την τεχνολογική πρόοδο.Αντί δηλαδή ο άνθρωπος να οδηγείται στην αυτοπραγμάτωση μέσω της τεχνολογίας οδεύει προς τον αφανισμό μέσω της επικίνδυνης χρήσης της (βλ. ατομική ενέργεια).Για τον μεγάλο ιστορικό η θρησκεία αποτελεί το βασικό πνευματικό όπλο του ανθρώπου για την επιβίωση! Αυτή η άποψη του Τoynbee έχει δεχθεί "βιτριολικές" κριτικές και τίθεται υπό αυστηρή αμφισβήτηση στους στοχαστικούς κύκλους.
Περί μη ύπαρξης νοήματος στην ιστορία αναφέρεται και ο Καρλ Πόπερ.Η ιστορία δεν κρύβει κάποιο συγκεκριμένο νόημα,παρ'όλα αυτά μπορούμε εμείς σαν άνθρωποι να προσδώσουμε νόημα στην ιστορία,ιδιαιτέρως στην πολιτική ιστορία.Μπορούμε να δώσουμε σκοπό και νόημα στην ιστορία του ανθρώπου.Δεν γίνεται να υπάρχει ιστορία του παρελθόντος,παρά μόνο διαφορετικές ιστορικές ερμηνείες,οι οποίες πάντα εμπεριέχουν το υποκειμενικό στοιχείο και καμία από αυτές δεν είναι τελειωτικές.Για τον Πόπερ ο βασικός λόγος που η ιστορία δεν έχει νόημα,είναι η ίδια η ανυπαρξία της ιστορίας όπως την αντιλαμβανόμαστε.Οι ανθρώπινες πράξεις είναι άπειρες και είναι απαραίτητη η διαλογή.Η ιστορία της ανθρωπότητας ουσιαστικά είναι μόνο η ιστορία της πολιτικής δύναμης και οι πολλαπλές διαφορετικές "ιστορίες" διάφορων τομέων της ανθρωπότητας,όπως ιστορία της τέχνης,ιστορία της γλώσσας,ιστορία του πολέμου κτλ κτλ. Τέλος,ο Max Nordau δίνει μια αρκετά αφαιρετική οπτική αλλά παράλληλα πολύ ποιητική.Για τον Nordau το νόημα της ιστορίας είναι η δράση της ορμής της ζωής της ανθρωπότητας δια του παρασιτισμού της αυταπάτης και της γνώσης,που είναι η ανθρώπινη μορφή προσαρμογής στη φύση.
Τι συμβαίνει όμως με την αντικειμενικότητα της ιστορίας; Πάνω σε αυτό το φιλοσοφικό ζήτημα θα σταθούμε στις απόψεις των Paul Ricoeur,ο οποίος υποστηρίζει πως η ιστορία έχει μια ατελή αντικειμενικότητα και του μαρξιστή Adam Schaff,ο οποίος είναι της άποψης της σχετικής αντικειμενικότητας. Ο Ricoeur θεωρεί ότι η ιστορία διακατέχεται έτσι και αλλιώς από μια ορισμένη υποκειμενικότητα,η οποία όμως είναι προσαρμοσμένη στην αναμενόμενη αντικειμενικότητα της ιστορίας.Ο Ricoeur διακρίνει την καλή και την κακή υποκειμενικότητα,οι οποίες λαμβάνουν μέρος σε μεγάλο ποσοστό από την δουλεία και τον στοχασμό του ιστορικού μελετητή και στοχαστή.Πρέπει η ιστορία να ανασυνθέσει μια αλληλουχία γεγονότων.Αυτός είναι ο σκοπός της και όχι η αναγέννηση της! Για τον Ricoeur η ατελής αντικειμενικότητα της ιστορίας οφείλεται σε 4 συγκεκριμένους λόγους:
Η ιστορική εκλογή υπόκειται άμεσα στο υποκείμενο που ερευνά της ιστορία.Η επιλογή δηλαδή τον ιστορικών γεγονότων και υλικού αποτελεί υποκειμενικό παράγοντα του ιστορικού.Επομένως η ποιότητα του ιστορικού ερευνητή έγκειται στην λεγόμενη κρίση σπουδαιότητας,δηλαδή η διαβάθμιση της αξίας και του ενδιαφέροντος των ιστορικών γεγονότων.
Η αναγκαστική αιτιώδης εξήγηση των ιστορικών γεγονότων.H διαβάθμιση των αιτιών που προκαλούν τα ιστορικά γεγονότα απαιτεί αντικειμενικότητα.Το έργο όμως αυτό είναι δύσκολο,διότι ο ιστορικός ερευνητής στέκεται και σε ψυχολογικά κίνητρα.Επομένως ο ερευνητής χρησιμοποιεί ορισμένα σχήματα ερμηνείας που δεν έχει στοχαστεί πάνω σε αυτά καν.Δηλαδή χρησιμοποιεί τρόπους ερμηνείας που δεν έχει κατανοήσει και ξεπερνάνε τα όρια της σκέψης του.
Η ιστορική απόσταση του ιστορικού με τα γεγονότα αποτελεί ουσιαστικό πρόβλημα διότι ο ιστορικός οφείλει να ταυτιστεί και να αναγνωρίσει το παρελθόν.Έργο του είναι να φέρει στην επιφάνεια κάτι που έχει αλλάξει,κάτι που έχει καταστραφεί κάτι που πλέον είναι τελείως διαφορετικό.Έτσι δημιουργείται μαι διαλεκτική "εγώ" και "άλλου".Ήδη η αποτύπωση ιστορικών γεγονότων παρελθοντικών χρόνων στην σύγχρονης εθνική γλώσσα του ιστορικού ενδεχομένως να προκαλέσει ρήξη με την ουσία των γεγονότων.Σε μεγάλο βαθμό η αναπαράσταση του παρελθόντος έχει να κάνει με την προσωπική φαντασία του ιστορικού.
Ο διττός ρόλος του ανθρώπου στο ιστορικό οικοδόμημα.Ο άνθρωπος αποτελεί ταυτόχρονα το υποκείμενο και το αντικείμενο της ιστορίας.Ο Ricoeur εδώ αναδεικνύει το πρόβλημα του ολικού παρελθόντος,γιατί αυτό που έχουν ζήσει άλλοι άνθρωποι είναι επακριβώς αυτό που ο ιστορικός ερευνητής προσπαθεί να αποκαταστήσει με την ολότητα του πλέγματος των αιτιωδών σχέσεων.Ο ιστορικός διακατέχεται ενδεχομένως και από τάσεις συμπάθειας με τρόπο που η ερμηνεία του πάλι υπάγεται στον υποκειμενικό παράγοντα για ορισμένα γεγονότα,αφού αναγνωρίζει τους ανθρώπους υπό το δικό του "πρίσμα συμπάθειας".
Από την άλλη πλευρά o Adam Schaff θεωρεί επίσης ότι είναι δυνατή μια σχετική αντικειμενικότητα στην ιστορία.Ο Schaff ομοίως με τον Ricoeur ,διακρίνει μια καλή και μια κακή υποκειμενικότητα.Για τον Schaff σκοπός είναι η εξάλειψη της κακής υποκειμενικότητας για την μεγαλύτερη δυνατή επίτευξη της αντικειμενικότητας.Με τον όρο "αντικειμενικότητα" εννοεί την αμεροληψία και το γενικότερο κύρος των κρίσεων.Παράλληλα,η καλή υποκειμενικότητα είναι αυτή που συνάπτεται με τον ενεργό ρόλο του υποκείμενου για την γνώμη κατά φυσικό τρόπο.Κακή υποκειμενικότητα,αντιθέτως,είναι αυτή που προέρχεται από έξω-επιστημονικές πηγές,όπως το προσωπικό ενδιαφέρον και τα υποκειμενικά γούστα και προτιμήσεις που επηρεάζουν την ιστορική κρίση. Ο Schaff καταλήγει όμως σε μία πολύ ρεαλιστική θέση για την σχέση υποκειμενικότητας του ιστορικού και ανάπτυξης μελετών πάνω στην ιστορία,πιστεύοντας ότι η άποψη ότι ο ιστορικός είναι αποκομμένος από τις δικές του προσωπικές αντιλήψεις και ατομικές προτιμήσεις,διατηρώντας την αντικειμενικότητα του πάνω στην ιστορία,τότε η αντικειμενικότητα της ιστορίας είναι ένα προϊόν της φαντασίας.Ο ιστορικός ως άνθρωπος δεν μπορεί να απογυμνωθεί από τις ανθρώπινες του ιδιότητες.Ο Schaff ως μαρξιστής αναφέρει τον καταλυτικό ρόλο της κοινωνίας στην διαμόρφωση του ανθρώπου και του ιστορικού,μαζί με τους βιολογικούς και ψυχολογικούς παράγοντες τον δημιουργούν ως υποκείμενο.Η επίδραση του υποκειμένου στην γνώση είναι αναπόφευκτη,γιατί τότε μόνο μπορεί κανείς να βγάλει το υποκείμενο από την γνωστική σχέση,όταν καταργεί γενικά αυτή τη σχέση.Η τέλεια αντικειμενικότητα είναι ουσιαστικά αδύνατη,διότι αδύνατη είναι ταυτόχρονα η απάλειψη του υποκειμενικού παράγοντα. Σκοπός μας ως υποκείμενα στην διαμόρφωση της γνώσης κατά τον Schaff είναι το ξεπέρασμα ορισμένων φαινομένων της παραγωγικής επίδρασης του υποκειμενικού παράγοντα.Όσο καλύτερα αναγνωρίζουμε την φύση του ενεργητικού ρόλου του υποκειμένου στην προσφορά της γνώσης,τόσο καλύτερα γνωρίζουμε τις ιδιότητες του αντικειμένου.Δηλαδή οφείλουμε πρώτα να ξεδιαλύνουμε την παραμορφωτική κατάσταση και να ανακαλύψουμε τους παράγοντες που δημιουργούν αυτή την θολή κατάσταση. Η διαδικασία για το ξεπέρασμα της παραμορφωτική της επίδρασης του υποκειμενικού παράγοντα είναι κατά τον Schaff μία κοινωνική διαδικασία, διότι το υποκείμενο έχει κοινωνική επιρροή και η γνώση του είναι κοινωνικά προκαθορισμένη.Ο Schaff ως μαρξιστής δίνει μεγάλη έμφαση στην θέση της κοινωνίας για την γνώση,αφού η φιλοσοφικά ανθρωπολογική του τάση θέτει τον άνθρωπο ως το προϊόν των κοινωνικών δράσεων. Ο ιστορικός ως κοινωνικό ον είναι κοινωνικά δεμένος και προσδίδει την ιστορική γνώση,η οποία διακατέχεται από τον υποκειμενικό παράγοντα.Ο Schaff αναφέρεται και στον ταξικό προκαθορισμού της γνώσης που αποτελεί μία μορφή υποκειμενικού παράγοντα καθώς στην ταξική κοινωνία η γνώση που λαμβάνει κάθε μέλος μιας τάξης είναι δεμένη ιστορικά με την τάξη που ανήκει. Έτσι,ο Schaff καταλήγει στο μαρξιστικό αφήγημα της "αταξικής κοινωνίας".Η υπερνίκηση του υποκειμενικού παράγοντα θα επέλθει μέσα από τη μαρξιστική θεωρία και τον ερχομό της αταξικής κομμουνιστικής κοινωνίας.
Παρόλα αυτά η ιστορική γλώσσα είναι μία αντικειμενική σχετική αλήθεια. Υπάρχει δηλαδή στην παγκόσμια ιστορία μία σχετική αντικειμενική αλήθεια. Σύμφωνα με αυτή την θεώρηση το πρόβλημα που δημιουργείται είναι ότι δίπλα στην ιστορική αλήθεια,που εκλαμβάνεται ως μεροληπτική ατελής και επηρεασμένη από τον υποκειμενικό παράγοντα, στέκεται η ιδεώδης έννοια της γνώσης, που είναι μία τέλεια και απόλυτη γνώση.Η ιστορική γνώση φέρνει σε φως πάντοτε σχετικές αλήθειες και μόνο η ατελείωτη γνωστική διαδικασία αγωνίζεται να φτάσει την απόλυτη αλήθεια. Έτσι για τον Schaff η ιστορική αλήθεια είναι πάντοτε, έστω και σχετικά, μία αντικειμενική αλήθεια, επειδή αντανακλά την αντικειμενική πραγματικότητα.
Όλα αυτά τα ερωτήματα ίσως ξεφεύγουν από τον τομέα της φιλοσοφίας της ιστορίας. Το βασικό ερώτημα εδώ είναι αν υπάρχει όντως αντικειμενική αλήθεια και αν όντως υπάρχει σε ποιον βαθμό υπάρχει; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το ζήτημα αυτό εισέρχεται σε γνωσιολογικά και επιστημολογικά πεδία γίνεται πολύ πιο σύνθετο. Πιο συγκεκριμένα o Σαρτρ υποστήριζε το εξής "υποκειμενικότητα σημαίνει από το ένα μέρος εκλογή του μεμονωμένου ατόμου για τον εαυτό του και από το άλλο μέρος την έλλειψη δυναμικότητας για τον άνθρωπο να ξεπεράσει την ανθρώπινη υποκειμενικότητα". Παράλληλα, ο Καρλ Γιάσπερς λέει "η αλήθεια δεν είναι άμοιρη ψεύδους".
Άραγε είναι το ζήτημα ιστορικής μεθόδου και φιλοσοφίας ένα ζήτημα που εισέρχεται
εξ' ολοκλήρου σε γνωσιολογικά πεδία, αφού προϋπάρχει η έννοια της γνώσης σαν κεντρικό ζήτημα; Μήπως η φιλοσοφία της ιστορίας για να ξεδιαλύνει τα ζητήματα που την απασχολούν πρέπει να δώσει χώρο στην δημιουργία μιας οντολογίας της γνώσης;
Σε μελλοντικά άρθρα θα δούμε και περισσότερες φιλοσοφικές οπτικές για το φιλοσοφικό-ιστορικό ζήτημα.
