Η καντιανή ηθική αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα συστήματα σκέψης στην ιστορία της ηθικής φιλοσοφίας και ακόμα και σήμερα λαμβάνεται πολύ σοβαρά ως το αποκορύφωμα μιας δεοντολογικής οπτικής πάνω στα ηθικά ζητήματα και στις ηθικές κρίσεις. Ο Ιμμανουέλ Καντ "θεωρητικοποίησε" την ηθική του φιλοσοφία κατά κύριο λόγο στο περίφημο έργο του "Θεμελίωση της μεταφυσικής των Ηθών".Θεωρείται το σπουδαιότερο έργο ηθικής φιλοσοφίας μαζί με τα "Ηθικά Νικομάχεια" του Αριστοτέλη.
Το συγκεκριμένο έργο του Καντ προηγήθηκε της "Κριτικής του πρακτικού Λόγου",μέσα στο οποίο ο Καντ ανέδειξε την αρχαία αντίθεση μεταξύ θεωρητικής και πρακτικής γνώσης. Σύμφωνα με τον Γερμανό στοχαστή τα έλλογα όντα είναι σε θέση να κατανοήσουν την διαφορά μεταξύ της γνώσης της αλήθειας και της γνώσης για το τι πρέπει να κάνουν με την κατοχή αυτής της αλήθειας .Οι κρίσεις και οι αποφάσεις μπορεί να βασίζονται και να μεταβάλλονται μέσω του ορθού λόγου,αλλά μόνο οι κρίσεις μπορούν να είναι αληθείς ή ψευδείς. Επομένως,η νόηση του Καντ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να υπάρχει μια άλλη αξία που δεν έχει ως στόχο της αλήθεια,αλλά κάτι διαφορετικό.Ενώ η αριστοτελική προσέγγιση θεώρησε αυτό το "άλλο" ότι είναι η ευτυχία,ο Καντ θεώρησε ότι είναι το καθήκον.Το ηθικό όραμα του Καντ θεμελιώνεται πάνω στην ανάλυση της έννοιας του καθήκοντος!
Βασική θέση στην καντιανή ηθική θεωρία κατέχει η έννοια της ελευθερίας.
Το να οφείλω κάτι,σημαίνει ότι μπορώ να το πράξω ενεργά.Η σωστή ενέργεια πρέπει πρέπει να είναι δυνατή να πραγματοποιηθεί,δηλαδή πρέπει να είμαι ελεύθερος να την πράξω.
Τα χαρακτηριστικά του ηθικού ανθρώπου κατά τον Καντ είναι τα χαρακτηριστικά της επίγνωσης και της ελευθερίας και αναγνωρίζει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Η ίδια η εφαρμογή της ηθικής προϋποθέτει και μας επιβάλλει την ιδέα της ελευθερίας. Παράλληλα όμως,ο Καντ μέσω των κατηγοριών της πρώτης "Κριτικής" τοποθετεί ότι κάθε αλλαγή που πραγματοποιείται στην φύση έχει ένα αίτιο.Αυτό για τον Γερμανό στοχαστή αποτελεί αποδεδειγμένη αρχή που δεν επιδέχεται εξαίρεση.Αυτό σημαίνει ότι κάθε γεγονός εντός της φύσεως,ακόμα και οι ατομικές πράξεις,εξαρτώνται από μια αναπόδραστη αναγκαιότητα.Έτσι αυτή η ιδέα έρχεται σε ρήξη με την ιδέα της πλήρους ελευθερίας της βουλήσεως.Ο Καντ προσπάθησε να λύσει το λεγόμενο πρόβλημα της "αντινομίας της ελευθερίας" θέτοντας ως ελευθερία το χαρακτηριστικό το οποίο οφείλει ο άνθρωπος να θεωρεί ότι διαθέτει.Η ίδια η προοπτική της λογικής σκέψης,η οποία πρεσβεύει ότι ο κόσμος διακατέχεται υπό την κυριαρχία της αναγκαιότητας,θεωρεί ταυτόχρονα ότι εμπεριέχει και ελευθερία.
Για τον Καντ ο νόμος της αιτίας και του αιτιατού λειτουργεί μόνο στο εμπειρικό πεδίο της φύσης,αλλά η ελευθερία δεν ανήκει σε αυτό το πεδίο της φύσης.Η ελευθερία ανήκει στον υπερβατολογικό χώρο,στον οποίο δεν δύναται η εφαρμογή των κατηγοριών,όπως εκείνης της αιτιότητας. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι δεν υπάρχει αντίφαση ότι στον κόσμο της εμπειρίας λειτουργώ κάτω από συγκεκριμένους νόμους,οι οποίοι δεν με επηρεάζουν ως "πράγμα καθ' αυτό" στον υπερβατολογικό χώρο.Επομένως η ελευθερία είναι μια "υπερβατολογική" ιδέα ανεξάρτητη από τον εμπειρικό φυσικό κόσμο. Παρ'όλα αυτά δεν μπορούμε να έχουμε καμία γνώμη για τον υπερβατολογικό χώρο.Δεν μπορούμε να θεωρούμε τον εαυτό μας νοούμενο υπό την ιδιότητα του υποκειμένου της ελευθερίας και παράλληλα να τον θεωρούμε φαινόμενο στην απόδοση της εμπειρίας μέσα στην υλική φύση. Καθοριστικό χαρακτηριστικό για την διαμόρφωση της καντιανής ηθικής θεώρησης είναι η σύνθεση μεταξύ υπερβατικής ελευθερίας και του ορθού λόγου. Ελευθερία είναι η δυνατότητα να επιθυμώ ένα σκοπό ενέργειας για τον εαυτό μου .Οποιαδήποτε εμπλοκή εξωτερικής πηγής αποτελεί παύση αυτής της ελευθερίας και δημιουργία εξάρτησης από αυτή την πηγή.Ο Καντ δίνει έμφαση στην βούληση.Η ηθική πράξη είναι δική μου μόνο όταν την πράττω κάτω από συνθήκες ορθολογικής εξέτασης και όχι συναισθηματικού επηρεασμού.Η πράξη είναι ο αυτοσκοπός. Ελευθερία είναι η δυνατότητα να κυριαρχείται το υποκείμενο από την λογική. Η ικανότητα να παρακινούμαστε από την λογική θεωρείται από τον Καντ,η αυτονομία της βούλησης! Αυτή η αυτονομία έρχεται σε αντιπαράθεση με την ετερονομία του υποκειμένου όπου η βούληση του επηρεάζεται από εξωτερικές πηγές!Ο Καντ αναπτύσσει την προσωπική του αντίληψη για το αυτόνομο υποκείμενο.Θεωρεί ότι το αυτόνομο υποκείμενο που έχει την δυνατότητα να καταβάλει τις παρακινήσεις όλων των ετερόνομων συμβουλών που προέρχονται από την επιθυμία και την ιδιοτέλεια,οι οποίες συγκρούονται με την λογική.Η αυτονομία της βούλησης είναι η μοναδική αρχή όλων των ηθικών νόμων και όλων των καθηκόντων που συμμορφώνονται με αυτά,ενώ η ετερονομία της βουλήσεως δεν μπορεί να αποτελεί βάση οποιασδήποτε υποχρέωσης.
Αφού ο Καντ ξεπερνάει και το μεταφυσικό πρόβλημα της εξατομίκευσης του "υπερβατολογικού εαυτού" και της συσχέτισης του εμπειρικού εαυτού με τον εμπειρικό κόσμο(δεν θα γίνει επεξήγηση της διαδικασίας επίλυσης) ο Καντ φτάνει στο σημείο να έχει την δυνατότητα να θεμελιώσει μια λογική,ένα ολόκληρο σύστημα ηθικής που προέρχεται από την κοινή λογική μέσω του συλλογισμού της υπερβατολογικής ελευθερίας.
Ο Καντ πράττει έναν διαχωρισμό μεταξύ υποθετικών και κατηγορικών προσταγών. Οι πρώτες αρχίζουν με ένα "Αν" .Μέσω των υποθετικών αρχών μπορεί να υπάρξει εγκυρότητα,αλλά δεν μπορεί να υπάρξει αντικειμενικότητα,αφού είναι υποθετικές. Αντιθέτως οι κατηγορικές προσταγές δεν εμπεριέχουν χαρακτηριστικά ένα "Αν" και έτσι δηλώνουν ανεπιφύλακτα τις πρέπει να πράξουμε.Ο Καντ θεωρεί ότι η ηθική μπορεί να βασιστεί μόνο σε κατηγορικές προτάσεις,διότι μόνο μέσα από αυτές μπορεί να εκφραστεί ουσιαστικά η έννοια του καθήκοντος. Έτσι η καντιανή ηθική θεώρηση καλύπτεται από κάποιους ηθικούς "νόμους".
Πιο συγκεκριμένα πρέπει να θεωρώ τον ηθικό νόμο ως ένα μέρος της καθολικής νομοθεσίας το οποίο δεσμεύει όλα τα έλλογα όντα. Έτσι οδηγούμαστε σε μία ιδέα της βούλησης κάθε έλλογου όντος ως μία καθολικά νομοθετική βούληση.Ο Καντ χρησιμοποιεί τον όρο "Βασίλειο των σκοπών" για να περιγράψει τον υποθετικό εκείνο θεσμό,όπου όλοι προθύμως υποκλινόμαστε να ενεργούμε αυτόνομα μέσα σε ένα πλαίσιο καθολικής νομοθεσίας. Δηλαδή ενώ πρέπει να ενεργώ σκεπτόμενος ότι πράξη μου πρέπει να είναι καθολική και να αντιμετωπίζω τους ανθρώπους ως αυτοσκοπούς και όχι ως μέσα, παράλληλα κάθε έλλογο ον πρέπει να πράττει σαν να ήταν μέσω των γνωμόνων του σε οποιαδήποτε περίπτωση,νομοθετικό μέλος αυτού του παγκόσμιου Βασιλείου των σκοπών.
Ο Καντ επηρεασμένος από τους αποκαλούμενους Βρετανούς ηθικιστές,οι οποίοι θεωρούσαν ότι συγκεκριμένες θεμελιώδεις ηθικές αρχές δεν αποτελούσαν ζητήματα ατομικής προτίμησης αλλά όταν απευθύνονταν στην αληθινή τους βάση στην ανθρώπινη ψυχή τότε αποκτούσαν μία καθολικότητα και ήταν γενικά αποδεκτές από όλα τα έλλογα όντα.Η καντιανή ηθική έπρεπε πλέον να προσφέρει και μερικά αξιώματα μιας ενστικτώδης ηθικής.Έτσι ο Καντ μέσω της σκέψης του κατέληξε σε κάποιες κοινές ενοράσεις.
1)Το περιεχόμενο της ηθικής:Η κοινή ηθική επιβάλλει σεβασμό προς τους άλλους και τον εαυτό μας και απαγορεύει τις εξαιρέσεις για χάρη κάποιου,θεωρεί όλους τους ανθρώπους ίσους ενώπιον του ειδικού νόμου.απαγορεύει τον φόνο τον βιασμό την κλοπή την απάτη και την κακοήθεια καθώς και όλες τις μορφές δεσποτικού εξαναγκασμού επιβάλλει ένα καθολικό καθήκον να σεβόμαστε τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των άλλων.Οφείλουμε να αφαιρέσουμε την προσωπική εμπλοκή από την άποψη του αντικειμενικού κριτή.
2)Η δύναμη της ηθικής:Για τον Καντ το κίνητρο της ηθικής διαφέρει αρκετά από εκείνο του συμφέροντος ή της επιθυμίας.Μας καθοδηγεί απόλυτα και αναγκαστικά, νιώθουμε την εξουσία του ηθικού νόμου ακόμα και όταν τι να ψήσουμε περισσότερο. Αποτελεί σχεδόν μία υποχρεωτική προσταγή που μπορεί με να αγνοηθεί αλλά ποτέ να αντικρουστεί.
3)Η καλή πρόθεση:Η ηθική κρίση δεν στρέφεται στα αποτελέσματα της πράξης αλλά στην καλή ή την κακή πρόθεση που επιδεικνύει για αυτό σύμφωνα με τα λόγια του Καντ "τίποτε στον κόσμο δεν μπορεί ενδεχομένως να γίνει αντιληπτό ή ακόμη και έξω από αυτόν, που να μπορεί να αποκαλεστεί καλό ανεπιφύλακτα, εκτός από την καλή πρόθεση".Η καντιανή ηθική θεώρηση έρχεται επομένως σε ρήξη με οποιαδήποτε ωφελιμιστική ηθική οπτική.
4)Το ηθικό υποκείμενο:Η βαθύτερη όψη της ηθικής είναι μία όψη του ίδιου του ηθικού υποκειμένου.Τα ηθικά υποκείμενα παρακινούνται και συγκροτούνται διαφορετικά από τις ενέργειες που λαμβάνουν χώρα στη φύση.Οι πράξεις τους δεν έχουν μόνο αιτίες αλλά και λαμβάνουν αποφάσεις για το μέλλον και έτσι διαχωρίζουν τις προθέσεις τους από τις επιθυμίες τους. Το ηθικό υποκείμενο δεν επιτρέπει πάντα στις επιθυμίες τους να επικρατήσουν έναντι του ορθού λόγου.
5)Ο ρόλος του νόμου:Όπως αναφέρθηκε και πριν η καντιανή ηθική θεώρηση διαφέρει ριζικός από τις ωφελιμιστικές προσεγγίσεις.Επομένως μία ηθική πράξη δεν καθιστά αυτόματα το ηθικό υποκείμενο άξιο σεβασμού,αφού το κίνητρο του μπορεί να είναι ιδιώτες.Το άτομο που βοηθάει ένα άλλο άτομο και παράλληλα υπολογίζει κάποιο ατομικό όφελος δεν ενεργεί υπό την έννοια του καθήκοντος ακόμα και αν αυτό που κάνει προέρχεται από την προσταγή του καθήκοντος. Οφείλουμε να διαχωρίσουμε την πράξη σύμφωνα με το καθήκον από την πράξη από καθήκον.Η δεύτερη μόνο αποτελεί ουσιαστική ηθική πράξη.
6)Ο λόγος και τα πάθη: Κάθε ηθική προσπάθεια μας φέρνει ενδεχομένως σε μία ρήξη μεταξύ επιθυμίας και καθήκοντος.Προκύπτει έτσι σε κάθε ηθικό ον ιδέα της συνείδησης ενός ανεξάρτητου κινήτρου ικανού να νομοθετεί μεταξύ επιθυμιών και έτσι να τις απαγορεύει ή να τις επιτρέπει.Ο Καντ διαχωρίζει την καλή πρόθεση του ηθικού υποκειμένου από την θεία βούληση που ενεργεί πάντα χωρίς αντίσταση από την επιθυμία. Η θεία βούληση δεν χρειάζεται κάποια προσταγή αφού αυτομάτως οδηγείται προς την κατεύθυνση του καθήκοντος ενώ το κοινό υποκείμενο χρειάζεται πάντα τις αρχές αφού η κλήση του τις ανατρέπει.
7)Πρόθεση και επιθυμία:Μέσω της καντιανής ηθικής θεωρήσεις μπορούμε να κατανοήσουμε την ιδιαίτερα δυσχερή θέση που κατέχουμε σαν ηθικά υποκείμενα,αφού μπορούμε να σκοπεύουμε αυτό που δεν επιθυμούμε και να επιθυμούμε αυτό που δεν σκοπεύουμε.Αυτή η ρήξη μεταξύ πρόθεσης και επιθυμίας δεν έχει θέση στη συμπεριφορά των ζώων,αλλά το ανθρώπινο κίνητρο γίνεται παραδεκτό μέσω ενός μεταφυσικού διαχωρισμού, του ίδιου ακριβώς διαχωρισμού μεταξύ ελευθερίας και φύσης, λόγου και αιτίας, υποκειμένου και αντικειμένου, ατόμου και πράγματος. Μέσω αυτού του συλλογισμού αποφασίζουμε να ενεργήσουμε και έχοντας πράξει κάτι τέτοιο σκοπεύουμε για αυτό που έχουμε αποφασίσει ανεξάρτητα από αυτό που θέλουμε.Αυτό αποτελεί ένα εξαιρετικά σπάνιο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης κατάστασης
Το ηθικό σύστημα το Καντ αποτελεί μέχρι και σήμερα πεδίο φιλοσοφικών διαμαχών και περαιτέρω στοχασμού.Ο Καντ από την μία θεωρείται ο δημιουργός ενός συστήματος,το οποίο προσπάθησε να προσεγγιστεί από τον ορθό Λόγο,ενώ από την άλλη υπάρχουν και εκείνοι,όπως η φιλόσοφος του αντικειμενισμού Άυν Ράντ,οι οποίοι εναντιώθηκαν στην ηθική σύλληψη του Καντ και γενικότερα στην "υπερβατολογική" φιλοσοφία του.
Παράλληλα,ο Καντ θεωρείται ένας κλασσικός φιλόσοφος του διαφωτισμού,σε σημείο οι αντιδιαφωτιστές να θεωρούν ότι δεν επιτίθενται πνευματικά στον διαφωτισμό(σαν όλον),αλλά στον συγκεκριμένα "γαλλοκαντιανό" διαφωτισμό και στις πολιτικές του και πνευματικές προεκτάσεις.
Όπως και να έχει δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι όλη η φιλοσοφία του Καντ και ο "υπερβατικός ιδεαλισμός" είναι αποτέλεσμα βαθιάς αναλυτικής σκέψης και πρωτότυπου στοχασμού.
